9. Triết lý ngụ ngôn
Như trên đã nói, câu đố chính hiệu chỉ nhằm mục tiêu chỉ tên sự vật. Tuy vậy, rất nhiều câu đố do vô tình hay hữu ý của tác giả mà tính triết lý, ngụ ngôn cứ lộ ra một cách rất tự nhiên, như chúng ta thấy ở các câu đố rất cổ sau:
Không ăn thì đói
Ăn thì bị trói
(Cái bao bố)
Ai vui tôi cũng vui chung
Ai buồn tôi cũng buồn cùng với ai
(Cái gương soi)
Nắng lửa, mưa dầm tôi không bỏ bạn
Tối lửa tắt đèn sao bạn bỏ tôi
(Cái nón)
Bằng một bước mà bước không qua
(Cái bóng)
Ngả lưng cho thế gian nhờ
Vừa êm vừa ấm còn ngờ bất trung
(Cái phản)
Hai thằng có tội thì không
Một thằng không tội mang gông cho hai thằng
(Kiếng đau mắt)
Già già như đám mây xanh
Tàn vàng tán tía chạy quanh bốn bề
Còn duyên ong bướm đi về
Hết duyên dùi đục nằm kề một bên
(Giàn mướp)
Hôi tanh chẳng thú vị gì
Thế mà luôn được kẻ vì, người yêu
(Tiền)
Đi thì ăn trốc, ngồi trên
Về thì lấm lét đứng bên xó hè
(Cái nón)
Đem thân che gió cho người
Chẳng khen thì chớ, còn cười rằng ngu
(Cái giại, do chữ “giại” khi đọc dễ lẫn với chữ “dại” nên mới có câu đố này)
Cái gì như thể khí trời
Ngày đêm quanh quẩn như hơi thở mình
Không hương, không sắc, không hình
Cao, sâu núi thẳm, biển xanh khó bằng?
(Lòng cha mẹ)
Thảng hoặc ta thấy có những câu đố ý nghĩa sâu xa, có sự cấu tứ chặt chẽ như một bài thơ. Chúng tôi ngờ đây là các bài thơ của các nhà nho thâm thúy tả các vật, sau đó được dùng làm các câu đố, chứ không phải câu đố dân gian chính hiệu. Thí dụ như:
Một lũ ăn mày, một lũ quan
Quanh đi quẩn lại vẫn chung đoàn.
Đêm khuya gió lộng đèn vừa tắt
Hết cả ăn mày, hết cả quan
(Đèn kéo quân)
Hoặc như câu đố về cái cày:
Bộ tịch quan anh xấu lạ lùng
Khom lưng uốn gối cả đời cong
Lưỡi to bởi thế ăn ra phết
Cái kiếp chui lòn có thẹn không?
Sau này tìm hiểu thêm, chúng tôi đã biết được tác giả của một số bài đó như, câu đố về cái phản chính là bài thơ vịnh của Nguyễn Công Trứ để tự than thân. Câu đố về đèn kéo quân là của Nghè Tân (Nguyễn Quý Tân)…
Trong các câu đố đăng trên Tài Hoa Tre, chúng tôi cũng tập tành đưa vào các ý tứ ngoại suy để làm cho câu đố thêm hấp dẫn:
Vợ có răng, không lưỡi
Chồng có lưỡi, không răng
Chúng tôi ra đồng áng
Quý vị vào bàn ăn
(Cày-bừa nghĩ về dao-nĩa)
Mắt híp, bụng to thật có duyên
Chê cơm, chê cháo, chỉ xơi… tiền
Suốt ngày ngậm miệng sao mà mập
Ăn phía sau lưng, thế mới hiền!
(Heo đất)
Núp tôi họ né tránh trời
Dùng tôi qui chụp, khiến người thấm đau
Cần tôi họ đội lên đầu
Hết cần họ để tôi sầu cô đơn
(Cái mũ)
Ôm chân, liếm gót người
Dẫm đạp chẳng chừa nơi
Xưa trơn da, phổng mũi
Giờ há mõm, vều môi
(Giầy da há mõm)
