4. Nghệ thuật chơi chữ
Chơi chữ là một trong những biện pháp được sử dụng khá tài tình trong khá nhiều câu đố. Lợi dụng tính đồng âm khác nghĩa của các từ tiếng Việt, đưa đến những hiệu quả hết sức bất ngờ.
Con gì càng lớn càng nhỏ?
Lần đầu nghe câu đố này, chắc chắn chúng ta phải lúng túng và bị kích động tính tò mò. Và sẽ rất thú vị khi được nghe lời giải: đó là con cua! Con cua bao giờ cũng có hai cái càng to nhỏ khác nhau.
Hay khi nghe câu đố:
Sù sì như con chó thui
Chín mắt chín mũi chín đuôi chín đầu.
Là con gì?
Chúng ta cứ ngỡ đó là con quái vật có tới 9 mắt, 9 mũi, 9 đuôi, 9 đầu. Nhưng câu đố lại thuộc loại “vừa đố vừa giảng”. Nó chính là con chó thui và các bộ phận của nó đều bị lửa làm chín. Cũng thú vị lắm chứ!
Hay đây nữa:
Con gì mình ở ngoài nước, đầu ở trong nước?
Thưa đó là con tôm xuất khẩu vì khi xuất khẩu ra nước ngoài, ta chỉ xuất khẩu phần thân. “Nước” ở đây là đất nước chứ không phải chất lỏng H20.
Cũng như vậy:
Càng chơi càng ra nhiều nước là chơi gì?
Thưa, đó là chơi cờ! Nước ở đây chẳng phải H20, cũng chẳng phải đất nước mà là một “chiến lược” trong lý thuyết trò chơi.
Câu đố về con ốc chắc chắn nhiều người biết. Biết đã lâu mà vẫn thích thú: Mồm bò mà không phải mồm bò mà là mồm bò.
Ở đây chỉ lợi dụng có mỗi từ “bò” vừa có nghĩa là danh từ chỉ con bò (họ hàng với con trâu) vừa là động từ bò (cùng nhóm với “đi”, “chạy”).
Ba thằng lùn đi trước thằng lùn. Ba thằng lùn tất nhiên cũng lùn. Hỏi tất cả có mấy thằng lùn. Câu trả lời là hai thằng lùn. Ở đây “ba” không phải là số 3 mà là “bố”.
Việc chơi chữ có khi được sử dụng cả trong câu đố lẫn trong lời giải đáp; như trong trường hợp câu đố của Thanh Tịnh:
Yêu nhau cởi áo cho nhau
Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay
Là con gì?
Đó là “Con lừa mẹ”
Người ta cũng không chỉ chơi một từ, mà có khi chơi cả một câu, một mệnh đề:
Báo cáo đồng chí trâu bò mấy chân?
Trả là lời là 18 chân!
Người ta cũng có thể chơi cả khái niệm như trong câu đố:
Làng nào trong thơ ca không có trẻ em?
Trả lời: Làng của chàng trai trong bài Núi Đôi: Anh mới đôi mươi, trẻ nhất làng. Ở đây người ra câu đố cố tình lầm lẫn các khái niệm: trẻ trung, trẻ em, ít tuổi.
Những câu đố sử dụng kỹ thuật này nhiều nhiều lắm. Học tập lối chơi chữ trong dân gian, chúng tôi cũng đưa ra những câu đố trên “Tài Hoa Trẻ”:
Trễ nải cha mừng
Sai trái mẹ vui
Con cái ngoan ngoãn
Cho ăn năm roi.
(Gia đình trồng cây)
Trễ nải ở đây là buồng chuối to, từng nải trễ (trĩu) xuống, chứ không phải lề mề làm chậm công việc. Sai trái ở đây là cây nhiều trái chứ không phải làm việc sai, việc không đúng. Năm roi là một giống bưởi quý ở đồng bằng Nam Bộ chứ không phải đánh năm roi (vọt)
Hoặc:
Năm bảy tàu thì để không
Lấy thân đóng mảng qua sông không cầu
Có buồng nào ở được đâu
Cha con mưa nắng dãi dầu quanh năm.
(Cây chuối)
Ở đây tàu là tàu (lá) chuối chứ không phải tàu thuyền, buồng là buồng chuối chứ không phải buồng (phòng) để nghỉ.
Hay nữa:
Đứa thì lòng dạ sục sôi
Đứa thì gan ruột một đời giá băng
Cũng là việc nuớc lo toan
Mấy cuộc luận bàn mà vắng chúng tôi.
(Phích đá và phích nuớc sôi)
