5. Đố mẹo, gài bẫy
Yếu tố gài bẫy được sử dụng cả trong việc chơi chữ, trong biểu tượng hai mặt kiểu Hồ Xuân Hương (phần 13 ở sau), trong việc tìm ra các mâu thuẫn, các nghịch lý (phần 6) nhưng cũng có những trường hợp tách biệt hẳn. Chẳng hạn câu đố:
Một tạ chì và một tạ bấc. Bên nào nặng hơn?
Do chỗ ta hay nói “nặng như chì”, “nhẹ như bấc” (Truyện Kiều có câu Nhẹ như bấc, nặng như chì / Gỡ cho ra nợ còn gì là duyên) mà ta có thể vội vã trả lời tạ chì nặng hơn. Nhưng cùng một tạ thì sao còn nặng nhẹ hơn được.
– Câu đố:
Trong hồ có một lá sen, cứ sau một giờ nó lại nở ra gấp đôi. Sau tám giờ diện tích của nó che kín mặt hồ. Nếu trong hồ có hai lá sen như vậy, thì sau mấy giờ diện tích hai lá sẽ che kín mặt hồ?
– Câu trả lời:
Sau bảy giờ.
Thật vậy: nếu trong hồ có một lá, thì sau một giờ nó đã lớn gấp đôi. Như vậy sau một giờ coi như trong hồ đã có hai lá. Câu này gài bẫy người ta: hai lá thì năng suất phải gấp đôi một lá, và ta sẽ trả lời là sau bốn giờ. Cách tính đó là tính theo cấp số cộng. Còn ở đây phải tính theo cấp số nhân.
– Câu đố:
Luộc chín một quả trứng mất khoảng năm phút, thì luộc chín hai quả trứng mất mấy phút?
– Câu trả lời:
Vẫn mất khoảng năm phút.
– Câu đố:
Thằng gù khi ngủ thì sao?
Câu trả lời:
Khi ngủ nó nhắm mắt!
Giả thiết gù lưng ở đây là thừa, đưa vào chỉ để gây khó khăn lúng túng cho người giải đố mà thôi.
– Câu đố:
Ăn giò chả ngon, ăn đường mất ngọt là sao?
Câu này trả lời thế nào cũng bị sai vì “chả” vừa là món ăn, vừa có nghĩa phủ định: chả ngon = không ngon; chữ mất (tiếng địa phương, lẽ ra phải là mứt) vừa có nghĩa là món mứt (kẹo) vừa có nghĩa phủ định: không còn ngọt nữa.
– Câu đố:
Con chó khi đái nó nhấc chân trước hay nhấc chân sau?
Câu này trả lời thế nào cũng bị coi là sai. Do chỗ các từ “trước” và “sau” là trạng từ chỉ hành động nhấc chân diễn ra trước hay sau một hành động khác là đái. Nhưng “trước” và “sau” cũng là tính từ chỉ chân phía đầu hay chân phía đuôi của con chó. Tất nhiên có thể trả lời chính xác: Trước khi đái, con chó nhấc một chân sau lên. Nhưng ai mà “cảnh giác” cao như vậy để khỏi sa bẫy!
Tôi nhớ trong một buổi họp tổ dân phố, trước khi vào nội dung họp, người ta cũng hay kể chuyện vui hay ra câu đố. Một bác trung niên đứng ở góc bàn lên tiếng:
– Tôi đố các bà các ông biết: giữa hai chân tôi là cái gì?
Ở dưới có tiếng rúc rích cười và nhiều tiếng to nhỏ khác nhau: “Đồ quỉ!”, “Quậy vừa thôi ông ơi!”, “Tục quá đấy!”.
– Sao lại tục? – bác trung niên chậm rãi – Giữa hai chân tôi là cái chân bàn đấy sao mà!
Mọi người cười ồ lên. Sau khi một số người khác kể chuyện và ra câu đố, bác trung niên lại nói:
– Không ai đố nữa à? Thế tôi lại đố nhá
– Đố đi! đố đi!… Nhiều tiếng giục
– Đố các bà các ông giữa hai chân tôi là cái gì?
– Gớm có mỗi câu cứ đố đi đố lại! Là cái chân bàn chứ là cái gì!
– Không phải! Là cái các ông bà cười lúc nãy kia!
Tất cả lại cười rộ!
Đố mẹo như vậy trả lời thế nào cũng bị sai.
Câu đố sau đây cũng thuộc dạng đó: Thầy giáo đố học sinh:
– Đố các em biết bị kích thích trong bóng tối, cái gì nở ra nhiều nhất?
Các em học sinh nghe câu hỏi thì cười khì. Thầy giáo nói:
– Bị kích thích trong bóng tối, con ngươi của các em nở ra nhiều nhất. Nở lớn gấp sáu lần. Còn cái các em cười khì khì thì nó nở nhiều nhất cũng chừng ba bốn lần là cùng thôi!
Về nghệ thuật đố mẹo, gài bẫy, có một câu chuyện vui: Một “nhà thông thái” đi trên tàu gặp một bác nông dân. Để giải khuây đường dài, “nhà thông thái” bàn với bác nông dân chơi câu đố. Mỗi người ra một câu đố. Nếu bác nông dân không giải được thì phải mất cho “nhà thông thái” 1 ngàn đồng. Nếu nhà thông thái không giải được sẽ mất cho bác nông dân 10 ngàn đồng. Và cho bác nông dân đặt câu hỏi trước. Bác nông dân suy nghĩ một lát rồi đố:
– Đố con vật gì ở trong rừng ra nó đi bằng đầu, lúc đi vào rừng nó đi bằng lưng, ngửa bảy chân lên trời?
“Nhà thông thái” nghĩ mãi không giải được đành rút ví đưa cho bác nông dân 10 ngàn đồng. Sau đó nhà thông thái hỏi lại.
– Thế con vật ông vừa nói là con gì?
Người nông dân lặng lẽ rút 1 ngàn đồng ra đưa lại cho “nhà thông thái”.
Câu đố mẹo đôi khi cũng cần phải có lời giải mẹo. Đó là trường hợp:
Đố:
Chàng khoe chàng lắm văn chương
Đố chàng biết cỏ bên đường bao cây?
Đáp:
Em về đếm cát bình hương
Bao nhiêu hạt, cỏ bên đường bấy nhiêu!
Cả người đố lẫn người giải đều thông minh ngang ngửa!
Học tập dân gian, trên “Tài Hoa Trẻ” chúng tôi cũng đã có lần ra câu đố:
Bốn chân đi guốc
Múa vuốt nhe nanh
Mày bơi dưới nước
Mày hót trên cành
Là con gì?
Câu trả lời là “con ma” có nghĩa là chả con gì như vậy. Nếu so sánh câu đố với một bài toán thì đây là bài toán vô nghiệm chứ không phải là bài toán không giải được.
